Postrzeganie samego siebie a samoświadomość
To, jak postrzegamy samego siebie ma nie lada wpływ na odbiór oraz na stosunek do rzeczywistości, w której żyjemy. Widzimy bowiem wszystko to, co nas otacza, tak, jak widzimy siebie; odczuwamy nasze otoczenie w sposób, w jaki sami się czujemy; odbieramy, to co się wokół nas dzieje poprzez pryzmat własnych doświadczeń, a więc poprzez odbicie własnego „ja”. Związane jest to z wiedzą, jaką posiadamy na temat własnego jestestwa, ukształtowaną w trakcie naszego życia, a przede wszystkim z jednym elementem struktury osobowości, którym jest samoświadomość.
Samoświadomość, kształtowana w trakcie życia człowieka, nie jest mechanizmem samorodnym. Aby nastąpił jej pełny rozwój musi zajść szereg zależności, dzięki którym proces kształtowania się jej struktury będzie mógł zaistnieć i prawidłowo się rozwijać.
Poczucie własnej wartości a rozwój osobowości człowieka
Mówiąc o poczuciu własnej wartości mamy na myśli to, jak sami się postrzegamy, zastanawiając się jednak dogłębniej nakreślić należałoby dodatkowo szereg innych czynników. Wymienić tu można między innymi fakt, na ile nasze postrzeganie jest obiektywne, na ile subiektywne, na ile realne, a na ile wyimaginowane; jak ma się ono w stosunku do własnej osoby, a jak w stosunku do otoczenia i czy otoczenie ma z tym coś wspólnego?
Szereg tak stawianych pytań zapewne doprowadzi nas do odnalezienia sedna problemu, lecz nim to nastąpi należy zapoznać się z procesem przez jaki musi przejść każdy człowiek, aby w jego wnętrzu powstało zjawisko zwane osobowością, odpowiedzialne za nasze zachowanie i samopoczucie.
Rozwój osobowości najczęściej ujmowany jest jako proces ciągłego wzrostu lub doskonalenia, w trakcie którego pod wpływem pewnych potrzeb życiowych (fizycznych i emocjonalnych) tworzy się system nawyków, wierzeń i przekonań prowadzących do uświadomienia własnej odrębności i podmiotowości. Nim to jednak nastąpi, każda jednostka musi przejść przez szereg doświadczeń, które tworzą pewną strukturę, nierozerwalnie z sobą scaloną, zwaną powszechnie strukturą osobowości.
Poczucie własnej wartości powstaje więc w rezultacie uogólnienia doświadczeń, jakim poddawana jest jednostka w trakcie swojego życia. Jest ono efektem systematycznego selekcjonowania doznań emocjonalnych, przesłanką których są bodźce dochodzące ze świata zewnętrznego, narządów wewnętrznych oraz z własnych czynności, tj.to jest aktywności jednostki. W konsekwencji kształtuje się osobowość człowieka, strukturę której stanowi sieć powiązań pomiędzy zewnętrzną rzeczywistością a światem wewnętrznym jednostki, następstwem których jest taka organizacja sieci poznawczej, która odgrywa rolę regulacyjną informacji przesyłanych przez dane bodźce. Sieć ta, w trakcie życia jednostki narasta pod względem ilościowym i bogaci się jakościowo, obejmując coraz to nowe zakresy rzeczywistości, a w toku rozwoju zmienia swój kształt i formę.
Rozwój mechanizmów regulacyjnych niższego i wyższego rzędu
Doświadczenia, którym poddawana jest jednostka są niezależnymi od niej czynnikami wpływającymi na jej schemat i budowę, a wraz z wiekiem ulegając racjonalizacji, stają się ośrodkami kierującymi zachowaniem i wiedzą jednostki.
Mówiąc o doświadczeniach dotyczących jednostki mamy na myśli jej kontakty z rzeczywistością, przesłanką których są bodźce dochodzące ze świata zewnętrznego, narządów wewnętrznych oraz z własnych czynności (aktywności) jednostki. Doświadczenia te jednostka odbiera poprzez zmysły oraz przez przekaz „neuro”, drogą: układ nerwowy – mózg.
Nim jednak ośrodki te przejmą funkcję integrującą zachowaniem nastąpić musi rozbudowa mechanizmów emocjonalno-popędowych i mechanizmów poznawczych, które współdziałając ze sobą podlegają stopniowej organizacji coraz bardziej złożone jednostki funkcjonalne o hierarchicznej strukturze, tworząc ogólniejsze i bardziej rozległe schematy, wyodrębniając tym samym schematy niższego i wyższego rzędu.
Mechanizmy poznawcze są wytworem emocji pierwotnych, wywołanych wewnątrzorganicznie, poprzez pobudzenie zewnętrzne, bądź też przez własną aktywność podmiotu. Wzmacniane stałą ich stymulacją (dopływem informacji) podlegają stopniowej organizacji, nastawiając jednostkę na odbiór określonych pobudzeń, warunkując powstawanie odpowiednich emocji i napięć motywacyjnych, uruchamiających określone wzory zachowania, a więc sterując czynnościami zorientowanymi na osiągnięcie określonego celu.
Schematy o wyższej organizacji charakteryzują się stałością, ogólnością oraz wysokim stopniem spójności. Stanowią centralny system integracji czynności człowieka, dzięki którym człowiek nabywa zdolności do asocjacji napływających informacji, nadania im odpowiedniego kierunku działania oraz odpowiedniego ustosunkowania się do ich powtarzalności. Schematy te określane są w psychologii mianem wyższych mechanizmów regulacji lub też poziomem struktur poznawczych.
Współzależność mechanizmów niższych (emocjonalno-popędowych) i wyższych (poznawczych) jest fundamentem struktury regulacyjnej związanej z pojęciem własnego „ja”. Struktura ta odgrywa szczególną rolę w organizacji informacji dotyczących obrazu i pojęcia własnego „ja” i powstaje w wyniku postępującego wraz z wiekiem i doświadczeniami jednostki rozróżnienia, między tym, co dotyczy własnej osoby, a tym, co dotyczy świata zewnętrznego, czyli rozróżnienia „ja” i „nie-ja”.
W toku tego rozwoju następuje uogólnienie dotyczące własnych stanów zewnętrznych, własnego wyglądu i ocen fizycznych, własnych umiejętności i zdolności, pragnień i innych właściwości psychicznych, własnej pozycji wśród ludzi, własnych uprawnień i przywilejów.
Takie uogólnienie daje w rezultacie powstanie pewnego ogólnego obrazu siebie samego, uświadomienia sobie własnej odrębności i podmiotowości, samoświadomości i poczucia własnej wartości.
Świadomość, samoświadomość, samowiedza i samoocena
„Ja”, to osobowość ogarnięta światłem swojej indywidualnej samoświadomości. Jest to osobowość pojęta bardzo indywidualnie, niekoniecznie tożsama z pojęciem, jakie mają o niej inni. Jest ona podstawą regulującą zasadą życia psychicznego jednostki, która decyduje o tym, kim jesteśmy dla świata i samych siebie.
Obraz własnego „ja” może podlegać analizie poprzez rozróżnienie na podmiot i przedmiot, gdzie podmiot będzie mógł wyodrębnić i czynić przedmiotem osobnej analizy poszczególne aspekty własnej osoby.
Chodzi tu przede wszystkim o rozróżnienie „ja-świadomego”, w którym zawarta jest wiedza o sobie, dotycząca w szczególności :
wyglądu i fizycznych właściwości jednostki,
jej umiejętności i zdolności,
podstawowych potrzeb i postaw,
pozycji wśród innych oraz
tego, co się jej należy od innych,
a ukształtowana w formie systemu świadomych opinii i sądów, ułatwiająca jednostce określenie jej pozycji i roli w życiu oraz wejście w określone stosunki społeczne.
Świadomość jest tym mechanizmem, który tworząc granicę pomiędzy zewnętrzną rzeczywistością a wewnętrznym światem jednostki, rozumowo przetwarza poznany świat, poprzez pryzmat doświadczeń i rozwój możliwości poznawczych, a orientując się na świat zewnętrzny reguluje zachowaniem jednostki.
Ta rozpiętość pomiędzy wewnętrznym a zewnętrznym światem jednostki w odniesieniu do jej samowiedzy powoduje złożoność struktury „ja-świadomego”, tworząc koncepcję licznych rodzajów „ja”, na przykład: „ja-idealne”, „ja-realne”, „ja-publiczne”, „ja-prywatne”, „ja-przyszłe”, „ja-przeszłe”, „ja-teraźniejsze” i tym podobne. Dzielą one świat na dwie części, oddzielając to, co dotyczy jednostki i w czym ona uczestniczy, od tego, co jej nie dotyczy, jest jej obce i z czym nie ma nic wspólnego.
Dzieje się tak w związku z równoczesnym doświadczeniem własnego „ja” w drodze samoświadomości jednostki, tj. orientacji „ja” do wewnątrz, czyli ukierunkowania na tworzenie wizerunku własnej osoby.
Samoświadomość jest jednym ze szczebli struktury osobowości człowieka, która decyduje o tym, jak i w jakim stopniu jednostka postrzega siebie samą, w jakich pozostaje stosunkach z innymi oraz jaki ma wpływ na odbieranie, czy kształtowanie zewnętrznej rzeczywistości. Dzięki samoświadomości jednostka odczuwa siebie jako indywidualną rzeczywistość wyodrębnioną ze społeczeństwa, a ukierunkowana na samopoznanie oraz zrozumienie swojego zachowania, swoich uczuć, myśli i motywów, może w indywidualny i jedyny dla siebie sposób reagować i oddziaływać na środowisko zewnętrzne.
Samoświadomość oraz stworzony przez nią obraz samego siebie pozostają w obszarze świata wewnętrznego jednostki, natomiast wszelkie reakcje, opinie i sądy jednostki wydostają się do świata zewnętrznego i tworzą realne zachowania i działania jednostki na poziomie „ja-świadomego” i zachowań nieświadomych – odruchowych, nieukształtowanych.
Na poziomie takiej kreacji „ja”, samoświadomość pełni trojaką funkcję:
poznawczą – poprzez samoobserwację, samoocenę, samowiedzę oraz posiadane o sobie wyobrażenia i przekonania pozostające w ścisłym związku z posiadanym poglądem jednostki na świat;
wartościująco-oceniającą – poprzez ustosunkowanie wiedzy o sobie do samooceny, jako sumy doświadczeń zachodzących na poziomie poznawczym;
integrująco-scalającą – to jest ochronną osobowości, poprzez asymilację tego wszystkiego, co jest istotne i autentyczne oraz rezygnację z tego, co nieistotne i przynoszące swobodę.
Wpływa to bezpośrednio na poziom samowiedzy jednostki i jej sądy o sobie samym, które kształtują się wraz z rozwojem wyższych mechanizmów i dynamizmów regulacji oraz równorzędnie z przebiegiem kolejnych etapów rozwoju osobowości jednostki. Są to:
sądy o charakterze opisowym – dotyczące poziomu samoorientacji jednostki w swoich przeżyciach i zachowaniach oraz ich relacji do świata zewnętrznego;
sądy o charakterze wartościującym - generujące zachowaniem jednostki w oparciu o dynamizm realizacji wartości, a podlegając odniesieniu do poziomu ich ważności, uogólniające własne możliwości jednostki, tj. jej samoocenę.
Samoocena jest wprawdzie zróżnicowana, tzn. że człowiek ocenia siebie różnie w różnych sferach, ale ogólnie decyduje o tym, jak człowiek zachowa się wobec sytuacji nowych. Sfery te, to własne doświadczenia jednostki w interakcji ze środowiskiem, dzięki której stabilizuje się jej pozycja w grupie oraz opinie innych ludzi, z którymi jednostka styka się w trakcie swojego życia (tj. rodziców, kolegów, środowiska szkolnego, pracowniczego itp.).
W wyniku niezgodności napływu informacji z tych obu sfer samoocena ulega wewnętrznej rozbieżności w ocenie samego siebie, która prowadzi do tzw. huśtawki emocjonalnej.
Sądy o charakterze wartościującym są więc podstawą różnic indywidualnych pomiędzy jednostkami. Tworzą one sądy o standardach osobistych, czyli dokonują takiego sortowania poziomu samoakceptacji, które ma przedstawić „obrazy własnej osoby” pomiędzy „ja-realnym” (faktycznym), a „ja-idealnym” (pożądanym) jednostki. Jest to kontinuum, na którym człowiek ocenia samego siebie w sposób pozytywny lub negatywny na bazie stosunku liczbowego negatywnych sądów wypowiadanych o sobie samym do sumy wszystkich osądów, wynikających zarówno z własnych doświadczeń jednostki, jak i opinii i ocen innych ludzi. Ta generalizacja doświadczeń oraz ich uogólnienie do obrazu samego siebie jest podstawowym czynnikiem rozróżnienia świadomości poczucia ważności i własnej wartości człowieka.