Anoreksja, czy tylko brak apetytu? Jak kontrolować nawyki żywieniowe naszych Tadków-niejadków?
Odżywianie jest ważną sferą w życiu człowieka. Niektórzy jednak żyją po to, aby jeść – inni zaś po to, aby żyć.
***
Kasia zawsze reprezentowała tę drugą grupę. Odkąd pamięta jedzenie było dla niej koniecznością – przez pewien czas nawet zbędną. Potrafiła dzień cały nie jeść, a czasami nawet i dwa dni lub trzy. Oczywiście dla Kasi nie był to problemem – niska waga była dla niej raczej sukcesem niźli powodem do zmartwień. Dzięki świadomości niskiej wagi wiedziała, że przestaje być podobna do własnej mamy, do której zawsze była porównywana, a którą postrzegała jako korpulentną. A taką właśnie być nie chciała.
Ideałem Kasi była postura lalki Barbie, której wprawdzie nigdy nie miała, ale którą widywała za maleńkości u koleżanek. Nie chciała zaś być jak jej lalki – grube rumiane bobaski, przywożone ze Związku Radzieckiego, tak zachwalane przez wszystkich. Przy lalkach Barbie były one strasznie grube, a więc nieładne. Marzenie o lalce Barbie stało się jednocześnie marzeniem, by być taką jak ona.
Nieco później ideałem do którego dążyła Kasia była postura modelek wybiegowych i zagranicznych piosenkarek, których była wielką fanką – a które oglądała z zamiłowaniem w telewizji, która w tym samym czasie przechodziła wielką rewolucję. Nie ma co przeczyć, że w wieku dojrzewania – który przypadł Kasi na początek lat dziewięćdziesiątych wraz z intensywnym rozwojem telewizji satelitarnej – Kasia namiętnie oglądała wszelkie pokazy mody i teledyski na kanałach emitowanych z dalekiego świata. Robiła też wszystko, aby być taką jak one.
Stan wagi Kasi z czerwca 1994 roku wynosił 37,5 kilograma i wydawał się jej o wiele za wysoki. Głodówki, diety albo wręcz unikanie i ograniczanie jedzenia lub udawanie, że to co zostało jej przez mamę podane zjadła – był to standard, który stał się jej celem życiowym, a uczucie głodu dawało Kasi poczucie zadowolenia i kontroli nad własnym życiem. Używanie środków przeczyszczających stało się rutyną. Katowanie się serią stu brzuszków przynajmniej trzy razy dziennie – to była niezbędna konieczność. To było Kasi życie.
Kasia jest dzisiaj tylko wspomnieniem. W wieku lat 25 po krótkim pobycie w szpitalu i intensywnej terapii odebrała sobie życie. Nie potrafiła, a przede wszystkim nie chciała zmienić swojego ciała – które mimo wszystko wydawało się jej ciągle nieidealne. Każdą próbą zmian żywieniowych przyjmowała odruchem wymiotnych, potajemnie „zrzucała” zbędne kalorie. Odeszła, nie mogąc znieść presji jaką na niej wywierała rodzina oraz ze świadomością, że nigdy nie osiągnie ideału, do jakiego dążyła.
***
Co tak naprawdę stało się z Kasią?
W przypadku zaburzeń odżywiania nie ma jednej, prostej odpowiedzi. Najczęściej wskazuje się na konstelację czynników – domniemanych przyczyn, które mogą prowadzić do zaburzeń odżywiania. Jedno jest pewne Kasia miała jadłowstręt psychiczny, znany jako anoreksja (anorexia nervosa).
Anorexia nervosa, jest chorobą, która zazwyczaj rozpoczyna się w okresie dojrzewania. Osoba chora świadomie rozpoczyna odchudzanie z powodu braku satysfakcji ze swojego wyglądu i sylwetki ciała. Zazwyczaj osoba chora na anoreksję przed chorobą była szczupła i miała prawidłową masę ciała. Zdarza się jednak, że na początku odchudzania stwierdzano u niej nadwagę i podjęcie odchudzania było uzasadnione.
Odchudzanie się jest dość powszechnie podejmowane przez nastolatki i młode osoby dorosłe, jednak tylko u niektórych przeradza się w chorobę, co zależne jest od wielu różnych czynników. W przeciwieństwie do zdrowego odchudzania, odchudzanie w jadłowstręcie psychicznym staje się niekończącym się procesem prowadzącym do wychudzenia (a czasami skrajnego wyniszczenia), nieprawidłowego funkcjonowania wielu narządów ciała. Dość często staje się też przyczyną stanu zagrożenia życia, a nawet śmierci. Tak jak to było u Kasi.
Anoreksja około dwudziestokrotnie częściej występuje u dziewczynek niż u chłopców. Najczęściej początek anoreksji rozpoczyna się w wieku 15-18 lat. Jednak coraz częściej choroba rozpoczyna się wcześniej, w okresie przed pokwitaniem, jak również we wczesnym dzieciństwie.
Anoreksja może dotyczyć również małych dzieci i niemowląt! Należy jednak zwrócić uwagę, że w przypadku małych dzieci objawem, na podstawie którego mówimy o anoreksji, jest odmowa przyjmowania pokarmu, której nie muszą towarzyszyć inne objawy chorobowe.
***
Jak do tego doszło?
Badacze i teoretycy widzą źródła zaburzeń jedzenia zarówno w grupie uwarunkowań wewnętrznych, jak i zewnętrznych.
Do uwarunkowań wewnętrznych zaliczyć należy to, co wiąże się z funkcjonowaniem człowieka na różnych poziomach, a więc myśli, odczucia, działania.
Do uwarunkowań zewnętrznych z kolei to, co wiąże się z funkcjonowaniem środowiska, w którym żyje jednostka, na poziomie społecznym, kulturowym, ekonomicznym. Niekorzystny układ i nasilenie determinant obu rodzaj ów może przyczynić się do wystąpienia choroby.
Czynniki wyzwalające sprawiają, że choroba zaczyna być dostrzegalna z wszelkimi jej objawami. Ujawnienie choroby powodowane jest często:
nową sytuacją życiową,
wejściem w okres dojrzewania czy
nieumiejętnością poradzenia sobie z aktualnym kryzysem.
Z kolei czynniki podtrzymujące utrudniają proces zdrowienia na przykład poprzez wzmacnianie już istniejących objawów. Osoba chora dostrzega korzyści płynące ze złego stanu zdrowia. Doświadcza poczucia sukcesu w dążeniu do celu, którym jest kontrola wagi, przeżywa istotne emocje, których dostarczają jej wprowadzone rytuały, pozostaje w centrum zainteresowania rodziny i najbliższych, doświadczając z ich strony troski i opieki.
Wczesne rozpoznanie czynników predestynujących może przyczynić się do uniemożliwienia rozwoju zaburzenia, z kolei wczesna diagnoza choroby może uruchomić działania ograniczające liczbę i zakres wtórnych objawów.
***
Jakie czynniki warunkują powstawianie zaburzenia jedzenia?
Trudno jednoznacznie wskazać na indywidualne czynniki, które mogą przyczynić się do zaburzeń odżywiania, niemniej do uwarunkowań psychologicznych najczęściej pojawiających się u osób, które doświadczają trudności z odżywianiem należą:
zaburzenie obrazu siebie związane z nieadekwatnym postrzeganiem swojego wyglądu, na przykład osoba szczupła widzi siebie jako grubą i ociężałą;.
brak akceptacji siebie i swojego wyglądu;
poczucie niskiej wartości;
perfekcjonizm;
nadmierne ambicje i nasilona potrzeba sukcesu czy osiągnięć;
trudności w samodzielnym funkcjonowaniu – zależność emocjonalna, skłonność do podporządkowania się innym;
nadmierne poczucie odpowiedzialności za innych;
trudności w kontaktach z rówieśnikami;
konflikty dotyczące roli płciowej.
Sytuacje życiowe, oceniane jako trudne, uznawane są nie tylko za jeden z czynników zwiększających prawdopodobieństwo wystąpienia zaburzeń odżywiana, lecz także często za czynniki spustowe dla ich wystąpienia. Dla osób wrażliwych źródłem cierpienia mogą być sytuacje nieodbierane zazwyczaj przez większość ludzi jako traumatyczne, jak na przykład:
przeprowadzka, konieczność zamieszkania w internacie, zmiana szkoły, wkroczenie w okres dorosłości,
trudności komunikacyjne w rodzinie,
kłótnie, sprzeczki, nieporozumienia z rówieśnikami.
Ponadto do sytuacji obiektywnie traumatycznych i trudnych należą między innymi:
doświadczenie nadużycia seksualnego;
obecność dodatkowych chorób o podłożu psychologicznym, jak np. depresja,
nadużywanie substancji psychoaktywnych, chroniczna choroba somatyczna.
W uruchamianiu zaburzeń jedzenia istotną rolę odgrywają czynniki związane z funkcjonowaniem dziecka w rodzinie. Do najważniejszych zaliczyć możemy:
specyficzny typ organizacji rodziny - sztywne i nieprzepuszczalne granice rodzinne, ograniczona autonomia, koalicje rodzinne, duża spoistość;
przecenianie oczekiwań społecznych - miernikiem oceny i prestiżu rodziców stają się sukcesy dzieci;
przedłużająca się wzajemna zależność dzieci od rodziców oraz rodziców od dzieci;
występowanie zaburzeń jedzenia w rodzinie;
występowanie chorób afektywnych lub alkoholizmu;
nawyki żywieniowe;
choroba istotnie utrzymuje równowagę rodzinną.
W przypadku determinant biologicznych trzeba pamiętać, że nie są one czynni skazującymi na wystąpienie zaburzenia. Jedynie zwiększają one podatność na nasilony stres i lęk w sytuacji trudnej (patrz wyżej), a wszelkie radzenia sobie z takimi reakcjami związane są z zaburzeniami jedzenia. Można tu wskazać na:
anomalie na poziomie genów związanych głównie z przekaźnictwem serotoniny i dopaminy – substancji, które odpowiedzialne są za nastrój oraz pełnią rolę regulującą funkcje organizmu związane z jedzeniem,
nieprawidłowe funkcjonowanie ośrodków głodu/sytości w podwzgórzu,
zaburzenia funkcjonowania w obrębie płatów czołowych, które wpływają na zachowania związane z jedzeniem,
zaburzoną fizjologię stresu, powodującą nieprawidłowości w cyklu reakcji na stres.
Zaburzenia jedzenia u małych dzieci mają znacząco inny charakter niż u nastolatków i dorosłych. Niechęć do jedzenia na podłożu psychicznym może mieć źródło w samym dziecku lub otoczeniu. Dziecko przejawia niechęć do jedzenia wtedy, gdy:
odczuwa ból,
ma zwyczaj podjadania między posiłkami, w związku z czym już przed posiłkiem jest syte,
odczuwa głęboki smutek, lęk lub ma poczucia zagrożenia.
***
Jak rozpoznać?
Umiejętność rozpoznawana zmian funkcjonowania i adekwatnego reagowania na te zmiany jest niezbędna w utrzymaniu dobrego kontaktu i prawidłowych relacji zarówno z dziećmi, jak i z bliskimi clierp1ącymi na zaburzenia odżywiania lub podobne problemy W kontakcie z osobą chorą ważna jest umiejętność zachowania zdrowego rozsądku, zaufanie do posiadanej wiedzy czy tez intuicji. Należy odróżniać to, co może być zaburzeniem, od typowych reakcji rozwojowych.
Dziesięć "przykazań" szczupłej sylwetki, które determinują powstanie zaburzeń odżywiana w kierunku anorexia nervosa lub które przekazywane dzieciom mogą wpłynąć na jej powstawanie, na które należy zwrócić szczególną uwagę u swoich dorastających dzieci, zwłaszcza u dziewczynek:
Jeśli nie jesteś szczupła, nie jesteś atrakcyjna.
Bycie szczupłym jest ważniejsze od bycia zdrowym.
Wszystkie chwyty są dozwolone dla osiągnięcia szczupłej sylwetki.
Jeśli za dużo zjadłaś, powinnaś mieć poczucie winy – to zupełnie normalne.
Jeśli przytyłaś, powinnaś się sama za to ukarać.
Przed każdym posiłkiem powinnaś liczyć kalorie, żeby wiedzieć, ile wolno ci zjeść.
To, co pokazała ci wskazówka na wadze, to najważniejsza rzecz w twoim życiu.
Spadek wagi to dobra rzecz, wzrost wagi – zła.
Nigdy nie jest się zbyt szczupłym.
Bycie szczupłym, to oznaka prawdziwie silnej woli i zwiastun sukcesów życiowych.
Według takich przykazań żyła Kasia. Jeżeli więc którekolwiek przykazanie, jest właściwe dla Twojego dorastającego dziecka, to należy jak najszybciej rozpocząć działania profilaktyczne!
Po pierwsze! Każde niepokojące nas zachowanie powinno zostać skonfrontowane podczas szczerej rozmowy której celem ma być zasygnalizowanie tego, co widzi i czuje rodzic, oraz prośba o ustosunkowanie się do wyrażanych przez obaw. Tak oczywiście można postąpić tylko w przypadku dzieci starszych, które mają świadomość tego, co z nimi się dzieje. Aby to zrealizować, konieczne jest stworzenie atmosfery sprzyjającej wyrażaniu wzajemnych odczuć, aby na drodze dialogu podjąć najlepsze decyzje i dz1ałania
Pod drugie! Istotne jest uświadomienie sobie, iż objawi zaburzenia to tylko widoczny wierzchołek góry lodowej, pod którym kotłują się różnorodne poważne problemy natury psychologicznej i emocjonalnej.
I jeszcze na koniec! Gdy mamy do czynienia z zaburzeniami jedzenia u małych dzieci musimy uwzględnić, że małe dziecko jest bezradne i uzależnione całkowicie od dorosłych opiekunów, a swoje potrzeby sygnalizuje jedynie za pomocą krzyku lub płaczu. Dlatego często trudno od razu stwierdzić, co aktualnie komunikuje. Karmiąc piersią, matka zaspokaja naturalną potrzebę niemowlęcia, okazując zarazem swoją miłość i oddanie. Zaburzenia jedzenia bowiem, jeśli wykluczy się choroby somatyczne (należy pamiętać o tym, aby diagnozę zaburzeń rozpocząć od kontroli stanu zdrowia fizycznego dziecka), zwykle związane są z zakłóceniami na linii kontaktu dziecko – matka.
W przypadku małych dzieci niepokojące są następujące problemy związane z odżywianiem:
spożywanie zbyt małych – w stosunku do wieku – ilości pożywienia,
odmowa jedzenia – w porze posiłków płacz, brak zainteresowania jedzeniem, obrona przed karmieniem, wypluwanie jedzenia, wyjmowanie jedzenia z buzi,
odruchy wymiotne, wymioty,
brak zainteresowania jedzeniem lub zainteresowanie zbyt rzadkie; dziecko nie sygnalizuje głodu,
odmowa spożywania pokarmów urozmaiconych adekwatnie do wieku; akceptuje jedynie ubogą dietę,
lęk w porze posiłków, lęk przed połykaniem pokarmów stałych i/lub płynnych,
jedzenie posiłków w porach innych niż pozostali domownicy, na przykład bardzo wcześnie rano lub późno wieczorem,
zbyt wolny rozwój fizyczny przy braku przyczyn medycznych.
Rozpoznaje się je wówczas, gdy u dziecka występują utrwalone (trwające powyżej jednego miesiąca) problemy w przyjmowaniu jedzenia lub uporczywe wymioty. Należy tutaj uwzględnić możliwość występowania przemijających trudności w jedzeniu, które mogą się pojawić w początkowym okresie po pójściu do przedszkola, jako przejaw trudności adaptacyjnych i które zazwyczaj nie wymagają interwencji (mijają samoistnie).
Jeżeli u dziecka (zarówno małego, jak i dorastającego) obserwowany jest spadek masy ciała, brak przyrostu masy ciała i wzrostu, bądź w wyniku zaburzeń w odżywianiu pojawiają się jakieś problemy zdrowotne, konieczne jest przeprowadzenie badań diagnostycznych w celu określenia ich przyczyn. W przypadku wykluczenia przyczyny medycznej dziecko wymaga konsultacji psychologicznej.
Zdjęcia z zasobów Internetu: www.mirror.co.uk, www.today.com