Rozwój osobowości dziecka

Etapy rozwoju osobowości a samoświadomość

Według różnych szkół psychologów rozwój własnego „ja” ujmowany jest ambiwalentnie: jako mechanizm natychmiastowy, ujawniający się tuż po narodzinach jednostki (przejawia się w tzw. „ja-cielesnym”, które daje o sobie znać już w pierwszych dniach życia jednostki, objawiając się np. potrzebą zaspokojenia głodu lub wygodnego ułożenia ciała), lub też jako długi i wielce złożony proces.

Jednak większość teoretyków osobowości sądzi, iż proces ten ma charakter fazowy, i że dadzą się w nim wyodrębnić pewne etapy bądź stadia. Jest on ściśle związany ze współzależnością mechanizmów emocjonalnych i poznawczych, podlegając ich powszechnym prawom, jak również indywidualnemu zróżnicowaniu.

Zróżnicowanie to, jest efektem istnienia u poszczególnych osób automatycznych układów dynamizowania, tzw. dynamizmów regulacyjnych, które funkcjonując na bazie układów czynnościowych jednostki odpowiadają za pojawienie się określonego zachowania. Należą do nich:

• dynamizmy fizjologicznych potrzeb organizmu, oparte na mechanizmie popędowo-emocjonalnym jednostki, uruchamiane w celu zaspo-kojenia podstawowych potrzeb fizjologicznych lub uczuciowych;

• dynamizmy aktywności eksploracyjno-ćwiczącej, bazujące na układzie nerwowym jednostki i regulujące odbiorem bodźców i reakcją na nie, a także zdolnością czujnej gotowości na powtarzające się bodźce poprzez rozwój wewnętrznych struktur aktywności;

• dynamizmy interakcyjnych potrzeb psychologicznych, uaktywniane poprzez bodźce pozostające w związku z potrzebami psychicznymi jednostki, takimi jak: potrzeba bezpieczeństwa, więzi emocjonalnej z innymi ludźmi czy chęć akceptacji;

• dynamizmy ustalania zgodności poznawczej opierające się na wewnętrznej dynamice czynności i znaczeniowych powiązaniach treści struktur poznawczych oraz ich powiązania ze strukturami emocjonalno-dążeniowymi, uaktywniające się w momencie pojawiania się sygnału o sprzeczności elementów wewnętrznej struktury lub niespójności jednostki z rzeczywistością;

• dynamizmy realizacji wartości bazujące na dwóch rodzajach struktur wewnętrznych; z jednej strony na tych, które stanowią obiektywną re-prezentację świata zewnętrznego i zawierają wiedzę o wartościach, normach, celach i ideałach funkcjonujących w środowisku, w którym żyje jednostka, z drugiej – na subiektywnym odzwierciedleniu tych wartości.

Wszystkie te dynamizmy mają właściwości samoregulacyjne, lecz nie są równoważne. Powstają w toku rozwoju jednostki nadbudowując się jeden nad drugim (według kolejności opisu), wykorzystując rozwinięte funkcje bardziej pierwotnego dla własnych celów, tym samym poszerzając i zmieniając sposób ich działania. Dzieje się to wskutek rozszerzenia zakresu odbieranych bodźców, zarówno tych uaktywniających, jak i hamujących ich automatyczne działanie oraz pod wpływem rozbudowy własnego źródła energii.

Dynamizmy te mogą funkcjonować i rozwijać się jedynie wtedy, gdy współistnieją ze światem zewnętrznym jednostki, tzn. gdy dostarczana jest do ich rozwoju stymulacja bodźcowa, budująca jej struktury i uruchamiająca je. Zawsze jednak są obecnie jako składniki osobowości i choć ich siła u poszczególnych jednostek jest różna, to zawsze prowadzi do schematycznego ich uporządkowania. Są one także rezultatem przejścia jednostki z niższego jakościowo-ilościowego stanu ku wyższym fazom poznawczym, w których jednostka funkcjonuje całkiem inaczej.

Rozróżnienie to pozwala na ujęcie rozwoju osobowości w wyraźnie wyodrębnionych fazach, w których zachodzą zmiany struktur wewnętrznych zależnych od wiodącej roli określonych dynamizmów regulacji i centralizacji „ja”. Są to:

• etap I preosobowy, w którym „ja” dziecka jest jeszcze nieuchwytne (0 - 0,6 rok życia);

• etap II osobowości symbiotycznej z „ja-empatyczno-fizjologicznym” (0,6 - 1rok życia);

• etap III osobowości ekspansywnej z „ja-pośrednio odzwierciedlonym” (1 - 3 rok życia);

• etap IV osobowości autonomicznej z „ja-wyodrębnionym” (3 - 5 rok życia);

• etap V osobowości interakcyjnie zależnej z „ja-emocjonalnym” (5 - rok życia);

• etap VI osobowości obiektywnej z „ja-racjonalnym” (8 - 12 rok życia);

• etap VII osobowości selektywnej (ukierunkowanej) z „ja – wartościującym” (12 -18 rok życia);

• etap VIII osobowości dojrzałej z „ja-samorealizującym się” (18 - 25 rok życia i później).

Etapy te przebywają zawsze w tej samej kolejności, lecz niekoniecznie dotyczą tego samego wieku jednostki, w związku z indywidualnym zróżnicowaniem rozwoju poziomu dojrzałości poszczególnych dynamizmów regulacyjnych, osobowego „ja” i organizacji całości. Związane jest to ze stopniem rozwoju fizjologicznego organizmu i właściwości bazowych struktur osobowości oraz z zewnętrznym napływem informacji (bodźców środowiskowych).

Uświadomienie poszczególnych obszarów „ja” postępuje od zewnątrz do wewnątrz. Najpierw uświadamiamy sobie to, co nie stanowi naszego „ja”, czyli „nie-ja”, poprzez spostrzeganie otoczenia. Następnie wiążemy owo „ja” z osobą, z którą pozostajemy w ścisłym związku (czyli z samym sobą) i dopiero na końcu uświadamiamy sobie pojęcie własnego „ja” oraz możliwość jego ciągłego kształtowania.

Ukształtowanie „ja” przybiera postać świadomego odbioru samego siebie, tak zwanego „ja-świadomego”, które kształtuje się przez całe życie jednostki, głównie zaś w okresie dorastania. To nic innego jak kształtowanie charakteru pod wpływem pewnych doświadczeń dostarczanych przez życie, powodując zmiany w psychice jednostki, pewne wyobrażenia o sobie, a tym samym i o otaczającym świecie. Konsekwencją tego jest takie wyobrażenie własnego „ja”, które jednostka chciałaby reprezentować lub w jej przekonaniu, w świetle jej wyobrażeń, ideałów, pragnień i norm być powinna.

Tak więc, struktura osobowości jest konsekwencją wpływów zewnętrznych, która tworząc obraz siebie i otaczającego świata pobudza pewne emocje, myśli i przekonania, które z kolei mają wpływ na ukształtowanie owej rzeczywistości poprzez współtworzenie jej. Można zatem mówić o ich współzależności.

Etapy rozwoju osobowości dziecka

Istnieje powszechna zgodność, iż o osobowości można mówić dopiero u człowieka dojrzałego. Jednak wielu teoretyków amerykańskich, między innymi H. Hartman, M. Klein, wyraża pogląd, że „ja” dziecka jest obecne od chwili narodzin, jako funkcja organizująca funkcjonowanie i syntetyzująca jego poczucie rzeczywistości. Psychoanalitycy klasyczni, Z. Freud, E. H. Erickson, J. Piaget, początku rozwoju osobowości upatrują w pięciu pierwszych latach życia jednostki. Autorzy teorii cech i typów sprowadzają jej rozwój do kilku wymiarów adekwatnych rozwojowi jednostki oraz wskazują na ich indywidualizację zależną od czynników determinujących te zmiany (zadatki wrodzone, doświadczenia). Ostatnie stanowisko natomiast głosi, że zapoczątkowany rozwój osobowości we wczesnym dzieciństwie trwa przez całe życie jednostki, a zachowując pełną autonomię w stosunku do przeszłych doświadczeń i wrodzonych predyspozycji, orientuje się w głównej mierze na stanie aktualnym człowieka i kreowaniu przyszłości (celów życiowych, ku którym jednostka jest skierowana).

Niezależnie jednak od różnic poglądów na temat początków osobowości, istnieje dość powszechne przekonanie o tym, że osobowość zaznacza się już we wczesnym dzieciństwie, i od momentu jej pierwotnych oznak znajduje się w stanie ciągłego kształtowania się i fundamentalnych przemian, przyjmując wymiar czasowy, rozciągający się na całe życie jednostki. Nigdy nie będąc ostateczną, jest jednak zawsze osobowością jako taką ze względu na strukturę i funkcję.

Początek jej istnienia łączy się ściśle z faktem pojawienia się osobowego „ja” (już w pierwszym roku życia). Dojrzałość strukturalna i funkcjonalna pozostaje w związku z przejściem wszystkich etapów rozwojowych wykorzystujących zdobycze dojrzewania ogólnopsychicznego. Rozpoczyna się w momencie przejścia „ja” w okres samorealizacji. Kształtowanie osobowości trwa jednak nadal, całe życie i polega na dopełnieniu samorealizacji poprzez dokonywanie konkretnych zmian we własnym funkcjonowaniu otaczającego świata. Osobowość przechodząc tak liczne przeobrażenia, wzbogaca się o nowe podstruktury i układy czynnościowe niezbędne dla w pełni dojrzałego funkcjonowania.

Równolegle do zmian zachodzących w strukturach wewnętrznych i do centralizacji „ja”, kształtują się wyraźne zmiany osobowościowe jednostki towarzyszące jej w różnej formie i nasileniu dla danego wieku. Oto one:

Okres niemowlęcy – 0-1 rok życia (I, II etap rozwoju osobowości) – w którym aktywność dziecka regulują tendencje instynktowo-emocjonalne oraz system odruchów adekwatny pierwotnym niższym mechanizmom regulacyjnym oraz dynamizmom fizjologicznych potrzeb organizmu i (po 6 miesiącu życia) aktywności eksploracyjno-ćwiczącej. To okres, w którym z somatycznego sposobu funkcjonowania wyłania się psychika, a nawet pewne przejawy, które uznawane są za pierwsze symptomy „ja” dziecka – centrum przyszłej osobowości.

Wiek poniemowlęcy – 1-3 rok życia (III etap rozwoju osobowości), w którym dominuje dynamizm aktywności eksploracyjno-ćwiczącej mający bezpośredni wpływ na wyodrębnienie się jednostki z otoczenia. Aktywność sensoryczno-motoryczna dziecka zostaje podporządkowana celom zewnętrznym poprzez co następuje intensyfikacja rozwoju wewnętrznych struktur aktywności. Jest to okres wstępnej personalizacji opartej na „ja-pośrednio odzwierciedlonym”.

Interakcja dziecka w tym okresie to przede wszystkim wzajemne kontakty z rodziną, która staje się istotnym źródłem inicjatywy, w tym także nakazów i zakazów dzięki czemu następuje wstępne uspołecznienie oraz rozróżnienie zachowań własnych od innych osób. W okresie tym, wraz z rozwojem układu nerwowego, pojawia się pierwotna zdolność odzwierciedlania uczuć w stosunku do sytuacji problemowej (w formie płaczu, bądź śmiechu), które to stanowią odzwierciedlenie pierwowzorów ocen wartościujących (wyznacznikiem ich są kary bądź nagrody stosowane przez rodziców).

Wiek przedszkolny – 3-7 rok życia (IV i początek V etapu rozwoju osobowości), to czas pojawienia się dynamizmów interakcyjnych potrzeb psychicznych, a więc dojrzewania funkcji psychicznych dziecka. Ukierunkowane są one na zaspokojenie potrzeby bezpieczeństwa, więzi emocjonalnej z innymi ludźmi czy chęci akceptacji.

W okresie tym pojawiają się początki myślenia przyczynowo-skutkowego, pierwsze próby wnioskowania, konkretnego i logicznego myślenia, czy przewidywania skutków własnego postępowania. Oczywiście myślenie pozostaje nadal nielogiczne i niekontrolowane, bardziej intuicyjne i kierowane popędami, skutkiem czego staje się wytworzenie egocentrycznego „chcenia”. W takiej sytuacji „ja” dziecka staje w silnej opozycji do otoczenia, dążąc do potrzeby zaspokojenia własnej woli. Takie wolicjonalne zachowanie w zetknięciu z rzeczywistym odzwierciedleniem wymagań rodzicielskich (zakazami i nakazami) daje początek rozwojowi wyższych form zachowań.

W okresie tym obserwuje się intensywny rozwój uczuć, dążenie do identyfikacji z rodzicami, wrażliwość na wartość osób, potrzebę przywiązania i życzliwości. Wiek przedszkolny, to pełny proces personalizacji jednostki związany z ukształtowaniem się „ja-wyodrębnionego”, tj. niezależnego od środowiska, a tylko z nim współistniejącego. „Ja” staje w centrum aktywności i świadomości dziecka oraz tworzy swój realny i idealny wizerunek.

Wiek wczesnoszkolny – 7-12 rok życia (V-VI etap rozwoju osobowości), charakteryzuje się niemal całkowitym ukierunkowaniem na świat zewnętrzny. Jest to okres realizmu, intensywnego ćwiczenia umiejętności i nabywania wiedzy, a więc i przejęcia funkcjonalnej części osobowości przez dynamizmy ustalenia zgodności poznawczej i realizacji wartości.

Jest to też okres szerszego uspołecznienia, tj. wyjścia poza ramy rodziny, w krąg interakcji szkolnych i rówieśniczych; dokonuje się tu zasadniczy zwrot zaznaczony negatywizmem wobec dorosłych, a zwłaszcza rodziców powodujący rozdwojenie moralne pomiędzy zakazami i nakazami dorosłych, a grupy rówieśniczej; prowadzi to do rozbudzenia w młodym człowieku podejmowania bardziej świadomych wyborów oraz przejścia do moralności autonomicznej, skierowanej na własną osobę i własne uczucia normatywne.

W okresie tym po raz pierwszy ugruntowane zostaje „ja-odrębne” jednostki, jako mechanizm niezależny (chodzi tu o wytworzenie własnego obrazu siebie, zarówno na poziomie „ja-realnego”, jak i „ja-idealnego”). Dzieje się tak na skutek usamodzielnienia jednostki w podejmowaniu decyzji i wyborów kierowanych przesłankami racjonalnymi, stąd też często mówi się o „ja-racjonalnym”.

Jest to okres, w którym „ja” dziecka funkcjonuje w służbie potrzeb psychiczno-społecznych. Pod wpływem obiektywnej rzeczywistości, jako czynnika łączącego jednostkę i jej predyspozycje psychiczne, poszerzony zostaje jej wachlarz przeżyć i pragnień, a tym samym zmodyfikowana aktywność ukierunkowana poznawczo. Dziecko nabywa umiejętności samoorientacyjnych zarówno w świecie zewnętrznym jak również skierowanych na własną osobę, a zwłaszcza myślenia logicznego i abstrakcyjnego, w celu uporządkowania tych światów i ich skorelowania.

Tak rozpoczyna się autokonstrukcja logiczna „ja” oraz budowa obrazu samego siebie, prowadząca do udoskonalenia własnego postępowania oraz do przeorganizowania wewnętrznej struktury zgodnie z danymi poznawczymi.

Wiek dorastania – 12-18 rok życia (VIII etap rozwoju osobowości), zasadniczo różni się od wieku wczesnoszkolnego wzrostem wymagań, większym napływem informacji oraz zmianami fizjologiczno-biologicznymi które powodują intensywniejsze funkcjonowanie na poziomie poznawczym. Tworzą się nowe, ogólniejsze i bardziej wybiórcze koncepcje rzeczywistości i obrazu siebie, ustala się poczucie tożsamości, wzrasta poczucie samego siebie, własnych stanów, potrzeb i dążeń.

Jest to okres wiodący dynamizmu poszukiwania i realizacji wartości, zarówno tych, które stanowią obiektywną reprezentację świata zewnętrznego jak i tych które nadbudowane we wcześniejszych okresach mają ujście w subiektywnym odzwierciedleniu, dlatego obserwuje się tu głębsze zainteresowanie uczuciami moralnymi i ich idealizacją. Tak dokonany wybór staje się środkiem osiągania przez „ja” wewnętrznej integracji wszystkich dynamizmów jednostki, a w konfrontacji z obiektywną rzeczywistością wewnętrzną i zewnętrzną stają się zasadniczo regulatorami zachowania jednostki.

Jako czas głębokich zmian hormonalnych, towarzyszących okresowi dojrzewania charakteryzuje się zachwianiem gospodarki emocjonalnej (15-18 rok życia), co ma swój wyraz w licznych konfliktach zarówno z otoczeniem, jak i z samym sobą.

Jest to też okres głębokich zmian uczuciowych, poszukiwania odniesienia w ponadczasowych znaczeniach oraz w innych osobach. To również uczuciowo-popędowe ukierunkowanie zainteresowania w relacjach społecznych (poszukiwanie partnerów, celów życiowych, kreowanie planów, i tym podobnych).

„Ja” coraz bardziej obiektywizuje się i staje się racjonalno-intencjonalne, zwrócone w stronę zmian otaczającej rzeczywistości według własnej hierarchii wartości. Koniec kryzysu dojrzewania kończy się krystalizacją charakteru, a tym samym głębokim uspołecznieniem, wyborem drogi życiowej, poszukiwaniem partnera i powrotem do harmonii z otoczeniem.