Muzyka w rozwoju dziecka

Muzyka ma na nas przeogromny wpływ – zwłaszcza na naszą psychikę. Każdy stan emocjonalny jest dobry, aby posłuchać muzyki, a muzyka jest dobra na każdy stan emocjonalny. Niezaprzeczalnie wpływa ona na układ nerwowy każdego zdolnego do odbioru bodźców zewnętrznych człowieka, bez względu na jego poziom rozwoju emocjonalnego, sprawność fizyczną czy wiek. Jej oddziaływanie dotyczy głównie sfery emocjonalnej i estetycznej, choć nie tylko. Świadczy o tym szerokie wykorzystywanie sztuki – zarówno muzyki, tańca, jak i plastyki – w celach nie tylko edukacyjnych, ale również leczniczych i terapeutycznych.

Muzykoterapia, jako metoda wykorzystująca wieloraki wpływ muzyki na ustrój psychosomatyczny człowieka stanowi niezwykle cenną metodę w pracy z dziećmi!

Korzenie dzisiejszej muzykoterapii odnajdujemy na całym świecie, we wszystkich kulturach i cywilizacjach. Wszystkie ludy pierwotne wierzyły w uzdrawiającą moc muzyki, a niektórym instrumentem (np. flet) przypisywano uzdrawiające działanie. Od czasów najdawniejszych znane były również hipnotyczne właściwości muzyki, a głównie jednego z jej elementów – rytmu. Muzyka była bardzo związana z obrzędami religijnymi i kultem oraz tańcem i poezją.

Współcześnie muzyka również spełnia dwie funkcje – rozwojową (kształcącą, wychowawczą) oraz terapeutyczną. Muzyka otacza nas wszędzie. Jest sztuką najbardziej zróżnicowaną stylistycznie i rozpowszechnioną wśród ludzi, bez względu na ich wykształcenie i status ekonomiczny. Towarzyszy ona człowiekowi od narodzin do śmierci, przy pracy, podczas odpoczynku, W radosnych i smutnych chwilach życia. W życiu społecznym uświetnia uroczyste i poważne wydarzenia, oddziałuje na nastrój.

Wpływ muzyki na człowieka jest ogromny i niezaprzeczalny, choć odbiór i odczuwanie muzyki jest osobistą cechą każdego. Muzyka wyraźnie wpływa na stan emocjonalny.

Rozwój muzyczny człowieka wykazuje pewne prawidłowości – wzrastające wraz z wiekiem znaczenie muzyki w życiu w zależności od naturalnych warunków dorastania. Muzykalność to składowa wielu różnych zdolności zarówno ogólnych, takich jak wrażliwość, wyobraźnia, inteligencja, umiejętność koncentracji, emocjonalność, jak również zdolności specjalnych, takich jak słuch muzyczny, poczucie rytmu oraz naturalne warunki predysponujące do gry na określonym instrumencie lub do śpiewu.

Dzieciństwo to specjalny okres w życiu każdego człowieka. Każde nowe przeżycie, nowa aktywność daje nam możliwość poznawania i uczenia się otaczającego nas świata. Jest to zarazem najbardziej krytyczny okres, w którym kształtują się psychiczne i emocjonalne podstawy naszej osobowości.

Reakcja na bodźce słuchowe jest obserwowana już w okresie prenatalnym. Badania nad rozwojem muzycznym dziecka wskazują na bardzo wczesne zainteresowanie światem dźwięków.

Każde dziecko ma zadatki muzykalności (zdolność emocjonalnego przeżywania muzyki). Odpowiednie ukierunkowanie naturalnego zainteresowania światem dźwięków może rozwinąć większe zdolności muzyczne. Ogólny rozwój dziecka jest wynikiem nie tylko wrodzonych zdolności, lecz także tego, jak zostało ukształtowane przez naukę i wychowanie.

W każdym okresie życia dziecka pozytywny wpływ muzyki jest wyraźny. Prześledźmy, jak przedstawia się on w kolejnych etapach rozwoju.

Okres prenatalny. Już w tym okresie doznania zmysłowe mają duży wpływ na rozwój mózgu. Zmysł dotyku, równowagi i słuchu rozwija się od pierwszych tygodni życia płodowego, a w dwudziestym tygodniu działa prawie tak samo jak u dorosłego. Płód w tym wieku odbiera bodźce akustyczne i ma umiejętność ich odróżniania. Reaguje na muzykę zmianami aktywności ruchowej. Przez cały okres życia wewnątrzmacicznego zmysł słuchu odbiera niezliczoną liczbę bodźców. Słyszy pracę serca matki (pasmo niskich częstotliwości), głos (w nieco wyższych pasmach dźwięku) oraz rejestruje jej odmierzane rytmicznie kroki.

Dziecko reaguje także na inne dźwięki z otoczenia. Badania naukowe wykazały, że płód od siedemnastego tygodnia ciąży odpowiada na muzykę reakcjami ruchowymi.

Od ósmego miesiąca ciąży reakcje dziecka na głosy rodziców i osób obcych są odmienne. Już w tym okresie stwierdza się korzystny wpływ muzyki, a zwłaszcza śpiewu matki, na dalszy rozwój psychiczny, intelektualny oraz rozwój inteligencji muzycznej dziecka.

Okres niemowlęcy (od urodzenia do 1,5 roku życia). Bezpośrednio po urodzeniu dziecko z izolowanego i wytłumionego środowiska wewnątrzmacicznego nagle wyrwane zostaje do świata pełnego różnorodnych i najczęściej silnych bodźców słuchowych. W pierwszych tygodniach życia przed nadmiarem tych silnych bodźców chroni dziecko obecność cieczy płodowej w przewodach słuchowych. W tym czasie reaguje ono na bodźce słuchowe zmianą tętna i specyficznymi reakcjami ruchowymi, a po kilku tygodniach uśmiechem.

Pierwsze trzy miesiące życia są okresem szczególnej wrażliwości na intensywność i intonację głosu ludzkiego (zwłaszcza głosu matki).

Pod wpływem bodźców dźwiękowych budzą się w dziecku reakcje uczuciowe, zmienia się jego aktywność i poziom uwagi. Dziecko uspokaja się zarówno pod wpływem rytmicznego kołysania, jak i nucenia spokojnych melodii kołysanek. Na inne, często nieznane mu dźwięki może reagować zniecierpliwieniem lub płaczem.

Już w drugim miesiącu życia dziecko próbuje „manipulować” swoim głosem, aby „dostosować” go do słyszanego głosu matki. W szóstym miesiącu życia większość dzieci żywo reaguje ruchem na muzykę. Początkowo przysłuchuje się, aby za chwilę reagować ruchem całego ciała.

Wraz z rozwojem lokomocji pojawiają się u dzieci reakcje ruchowe na zjawiska rytmiczne (rytmiczne kołysanie się, podskakiwanie, pląsanie). Następnie rozwija się „muzyczne gaworzenie”, a niektórzy badacze nazywają ten okres w rozwoju mowy dziecka „okresem melodii”, który poprzedza „okres wyrazu” i następującego po nim „okresu zdania”.

Od dziewiątego miesiąca życia obserwuje się pierwsze objawy aktywności poznawczej dziecka ukierunkowanej na muzykę i inne bodźce akustyczne, takie jak rozpoznawanie głosów ludzi, zwierząt i otoczenia. Poczucie rytmu i jego przeżywanie jest wewnętrzną potrzebą dziecka.

Przed ukończeniem pierwszego roku życia niemowlę odróżnia śpiewanie od mówienia oraz rozpoznaje melodie grane lub śpiewane i reaguje na nie ruchem.

Okres poniemowlęcy (1,5-3 lata). W tym okresie prawidłowo rozwijające się dziecko zdobywa umiejętność i doskonali samodzielne chodzenie, które wzbogaca możliwości jego reakcji ruchowych na muzykę. Słuchając jej, dziecko wykonuje ruchy , nieskoordynowane jeszcze z rytmem muzyki, lecz już reaguje na zmianę jej tempa i charakteru. W tym okresie dzieci dużo śpiewają. Początkowo jest to kilka powtarzanych dźwięków, których następnie jest coraz więcej. Śpiew towarzyszy różnym czynnościom wykonywanym przez dziecko i zajmuje istotne miejsce w tym okresie rozwojowym.

Wiek przedszkolny (3-6 lat). W tym okresie śpiew i muzyka są ściśle związane z zabawami ruchowymi, ale rozpoczyna się już słuchanie muzyki w skupieniu i bezruchu, z koncentracją uwagi.

Dzieci młodsze, około trzeciego roku życia, wykazują żywe zainteresowanie każdą aktywnością, która niesie możliwość kontaktu z przedmiotami wydającymi dźwięki. Najprostsze instrumenty perkusyjne są dla nich nie tylko wspaniałą, wydającą dźwięki zabawką, lecz odpowiednio użyte staną się narzędziem edukacyjnym.

Zabawa w echo, polegająca na powtarzaniu krótkich, prostych sekwencji rytmicznych i melodycznych, jest doskonałym ćwiczeniem rozwijającym pamięć, spostrzeganie, koncentrację i odtwarzanie stosunków czasowych w muzyce oraz koordynację ruchową.

Dzieci czteroletnie są w stanie skupić się dłużej na zadaniach muzycznych. Zwracają też większą uwagę na słowa piosenek, których się uczą, są w stanie skupić swoją uwagę na niedługich występach oraz biernym słuchaniu muzyki. Najlepsze rezultaty przynosi jednak połączenie aktywności fizycznych z podkładem muzycznym. Proste układy taneczne, pantomimiczne lub wykonywanie piosenek połączone z ruchem staje się radosnym artystycznym przeżyciem.

Każde dziecko wykazuje naturalną potrzebę śpiewania. Śpiew jest dla większości dzieci najciekawszą formą ćwiczenia aparatu artykulacyjnego. W okresie przedszkolnym dzieci tworzą własne improwizacje wokalne, będące formą wyrażania przeżyć i emocji. W tych dziecięcych śpiewach słowa nie mają większego znaczenia, a rytm jest swobodny. Coraz więcej miejsca zajmują jednak śpiewane w otoczeniu piosenki z repertuaru dziecięcego, przy powtarzaniu których dzieci początkowo stosują dużo zniekształceń, mających na celu ich uproszczenie. W tym okresie, mającym duże znaczenie dla kształcenia rozwoju muzycznego, poczucia rytmu i wrażliwości na wysokość dźwięku, bardzo ważne są dobre wzory i odpowiednie ukierunkowanie.

***

Duża rola przypada środowisku, w którym dziecko przebywa, a więc i domowi rodzinnemu.

Odpowiedzią na muzykę są reakcje ruchowe, a umiejętność ich koordynacji rozwija się z wiekiem. Zdolność odtwarzania rytmu również zwiększa się z wiekiem. Dzieci w młodszym wieku przedszkolnym najdokładniej odtwarzają rytmy powiązane ze słowami (przykładami są dziecięce wyliczanki).

Największy wpływ na rozwój słuchu muzycznego i poczucia rytmu ma zabawa. Przez zabawę dzieci realizują potrzebę aktywności ruchowej, poznają otoczenie, panujące w nim zwyczaje i stosunki społeczne. Dlatego jest bardzo ważne, aby dzieci w tym okresie były objęte odpowiednio zaplanowanym wychowaniem muzycznym.

Szczególnej wagi nabiera zagadnienie opieki nad dziećmi, które z powodu zaburzonego rozwoju ruchowego, niepełnosprawności lub innych problemów nie mogą uczęszczać do przedszkoli i szkół.

Rozwijanie zainteresowań muzycznych i zdolności tych dzieci może zintegrować je ze środowiskiem ludzi zdrowych, zdolnych tak samo słuchać i odbierać muzykę. Dzięki muzyce i przez muzykę można łatwiej wyzwalać aktywność ruchową w zakresie „dużej motoryki”. Muzyką można także ułatwiać rozwój „małej motoryki” – czynność rąk, umiejętności graficzne, które przygotowują dzieci do nauki pisania. Dotyczy to zarówno dzieci z prawidłowym, jak i zaburzonym rozwojem.

Rozwój umiejętności muzycznych

Zdolności muzyczne, jak się okazuje należą do tych, które w sprzyjających warunkach dużo łatwiej, wszechstronniej i szybciej się rozwiną, jeżeli będziemy w tym dopomagali. W pierwszych latach życia to rodzice są najistotniejszym czynnikiem kształtującym muzyczne upodobania dzieci, które wzorują się i kopiują zachowania oraz preferencje rodziców.

Wszelkie czynności, które wykonujemy każdego dnia, są przepełnione elementami muzycznymi. Oddychamy, poruszamy się i mówimy w określonym rytmie, a w rozmowie modulujemy głos i jego dynamikę. Muzyka wypełnia nasze życie.

Zadatki muzycznych zdolności można obserwować już w pierwszym roku życia dziecka. Praca nad pobudzaniem i rozwijaniem tych zdolności pozwala zaobserwować pewien stopień rozwoju słuchu muzycznego, poczucia rytmu i pamięci muzycznej już u dzieci 3-4-letnich.

W wieku szkolnym, jeśli to możliwe, powinniśmy zachęcać i mobilizować dziecko nie tylko do obcowania z żywą muzyką, lecz również do nauki gry na wybranym, chociażby najprostszym instrumencie. Takie doświadczenie pobudzi u dziecka twórcze myślenie, a aktywna nauka muzyki pomaga rozwinąć kontrolę, koordynację i płynność ruchów precyzyjnych, głównie dłoni.

Kontakt z muzyką i nauka gry na instrumencie muzycznym wpływa na:

• Koncentrację. Nauka gry na instrumencie mobilizuje do koncentracji, gdyż niezbędne jest skupienie uwagi na wybranej czynności przez określony (przedłużony) czas.

• Koordynację. Ćwiczenie na instrumencie w znacznym stopniu poprawia koordynację oko-ręka. Dzieci rozwijają sprawność ręki (głównie motoryki małej – kontrolę manualną) i planowanie ruchu.

• Cierpliwość. Wytrwałość i skupienie, jakich wymaga nauka gry na instrumencie, może zmobilizować wolę pracy nad wybranymi zadaniami, tak niezbędną w dorosłych, dojrzałych zadaniach.

• Samoocenę. W procesie nauki gry na instrumencie zwiększa się pewność i wiara w fakt, że można zrobić coś, czego inni nie potrafią. Dzieci chętnie prezentują nowe umiejętności przed rodzicami i rówieśnikami, co kształtuje ich kreatywność, poczucie własnej wartości i ekspresję.

Poznawczy kontakt z muzyką wpływa na rozwój sprawności i czynności rąk (manualny), planowanie ruchów, uczy spostrzegania, wzbogaca wyobraźnię, rozwija pamięć i myślenie, uczy koncentracji, kształtuje postawę. Muzyka działa pobudzająco na intelekt i ułatwia wysiłki twórcze w różnych dziedzinach.

Muzyka może też przyspieszyć rozwój procesów komunikacyjnych, ułatwić kontakty społeczne, ekspresję, proces uczenia się oraz mobilizację. W każdym wieku muzyka może stymulować proces leczenia (np. zaburzeń emocjonalnych) oraz ułatwiać i uatrakcyjniać wykonywanie różnego rodzaju ćwiczeń ruchowych.

Dzięki swej komunikatywności i bezpośredniości muzyka oddziałuje ponadto na funkcjonowanie naszego organizmu i poszczególne jego układy, takie jak:

• układ krążenia (może przyspieszyć lub spowolnić puls),

• układ pokarmowy,

• układ oddechowy (poprawa wentylacji płuc, rytmu oddechu),

• układ nerwowy (odpowiednio dobraną muzykę stosuje się w łagodzeniu bólu i podczas zabiegów chirurgicznych, stomatologicznych, w położnictwie i ginekologii).